Het gedoe met de mondmaskers heeft het hallucinant duidelijk gemaakt. Europa is voor de levering van essentiële producten veel te afhankelijk van het buitenland. Vooral van China. Nochtans ligt de oplossing voor de hand. We zouden bepaalde cruciale industriesectoren moeten herlokaliseren. Opnieuw stocks aanleggen van strategisch belangrijke producten. Onze bevoorradingsbronnen diversifiëren. Maar heeft Europa daar de middelen voor? Ook dat zal meespelen voor de toekomst van het continent.
Het tekort aan mondmaskers in de lente van 2020 zal ongetwijfeld een markant pandemiefeit blijven. Gedurende vele lange weken stonden de Europese leiders dichtbij een paniekaanval. Door een gebrek aan maskers, maar ook aan testkits en beademingstoestellen beschikten de dokters over te weinig munitie om het virus doeltreffend te bestrijden. Terwijl het virus zich ongeremd kon verder verspreiden, konden de beleidsvoerders enkel de maskers gaan rantsoeneren en ze voorbehouden voor de ziekenhuizen. Toen werd er trouwens nog gedacht dat het mondmasker nutteloos was – wat ook het oorspronkelijke advies van de WHO was – voor wie geen duidelijke symptomen vertoonde, wat de situatie uiteindelijk enkel maar verergerde.
Voor velen was dit drama een wake-upcall. Men werd er zich heel bewust van hoe enorm afhankelijk Europa was van het buitenland, in casu China, voor de bevoorrading. De levering van maskers lag volledig in handen van de Chinezen. Europa, een van de drie grote economische machtsblokken op aarde, liet in money time zijn extreme kwetsbaarheid zien, als een open wonde.
De oorzaken van dat tekort zijn zowel structureel als conjunctureel. Structureel omdat Europa, om te besparen op productiekosten, reeds lang grote delen van zijn industrieel weefsel had overgelaten aan China. Conjunctureel omdat de Chinezen, die twee maand eerder dan het westen kregen af te rekenen met de pandemie, ervan geprofiteerd hadden om de voorraad maskers zwaar in te krimpen voor de wereldmarkt. Omdat ze ervan uit gingen dat het virus zich snel zou verspreiden, begonnen ze dan massaal mondmaskers te produceren. Het ging zelfs zo ver dat ze er productielijnen van in hun auto- en smartphonefabrieken voor ombouwden.
Wat het meest verbazende is in heel die zaak is dat Europa wel degelijk over de middelen beschikte om zelf in te grijpen. In een artikel van de Financial Times stond te lezen dat het Duitse bedrijf Innovatec Europees marktleider is in meltblown (non-woven textiel), wat nodig is voor de productie van chirurgische mondmaskers. En dat China zich voor machines die meltblown vervaardigen bevoorraadde bij een andere Duitse onderneming, Reifenhäuser Reicofil.
Deze twee typische Duitse “Mittelstand”-bedrijven, een rijk gestoffeerde groep ondernemingen die allen marktleider zijn in hun niche, zijn het levende bewijs dat Europa de middelen bezit om zelfvoorzienend te worden, op voorwaarde dat het die ambitie heeft. De afhankelijkheid van China in vitale sectoren vormt een van de grootste bedreigingen voor het westen. China steekt het zelfs niet onder stoelen of banken dat het erop uit is die afhankelijkheid nog te vergroten zolang ze dienst kan doen als drukkings- en quid pro quo-middel. Xi Jinping zei hierover: “We moeten de afhankelijkheid van de logistieke productieketens ten opzichte van China nog verder uitbouwen om zo een afschrikmiddel en een sterke tegenzet te hebben tegenover andere landen mochten die onder valse voorwendsels hún bevoorrading aan China opschorten”.
Met andere woorden, terwijl China er alles aan doet om zelfvoorzienend te worden in alle strategisch zeer belangrijke sectoren – gaande van 5G tot kerncentrales en van elektrische voertuigen tot supercomputers – blijft het westen, en vooral Europa, zeer afhankelijk van China voor de levering van cruciale componenten en grondstoffen, zoals de actieve bestanddelen van medicijnen en zeldzame aardmetalen.
Het westen is als een pillenjunkie verslaafd aan actieve bestanddelen uit China
Om meer winst te genereren hebben de grote Europese farmaceutische bedrijven een dertigtal jaar geleden beslist de productie van werkzame stoffen (API, active pharmaceutical ingredient) uit te besteden aan China. Dat zijn de chemische componenten die bij de productie van geneesmiddelen er worden aan toegevoegd en ervoor zorgen dat die doeltreffend werken. Dit is het geval voor de API’s van heel wat generische medicijnen: antibiotica zoals amoxicilline (32% van alle antibiotica in Frankrijk); pijnstillers zoals aspirine en paracetamol; vaccins tegen hepatitis B en zelfs kankermedicijnen zoals busulfan.
De Verenigde Staten zijn nauwelijks beter af. 80% van de API’s van alle antibiotica die op Amerikaanse bodem worden verkocht zijn made in China, ze hebben ook 95% van de ibuprofenproductie in handen, 91% van de hydrocortison en 45% van de penicilline. Een – al dan niet bewuste – breuk in de bevoorrading van deze substanties zou onmeetbare gevolgen kunnen hebben. Een embargo zou de werking van de ziekenhuizen, ook van de militaire hospitalen, zwaar verstoren. Mochten de spanningen tussen China en de VS verder oplopen, kunt u zich makkelijk inbeelden hoeveel druk en mogelijke chantage dit inhoudt doordat de Amerikanen hun gezondheid zo in de handen hebben gelegd van de Chinezen. Senator Adam Schiff durft het zelfs zo te stellen dat deze situatie een ware dreiging vormt voor de veiligheid van de Verenigde Staten.
Zelfs als India, ook wel “de apotheek van de wereld” genoemd, China zou voorbijsteken in het leveren van afgewerkte producten, zou die toch nog voor 70% van de API’s op China moeten rekenen. En ondanks alle investeringsinspanningen is India er nog altijd niet in geslaagd het monopolie van China te doorbreken. De immense productiecapaciteit van China, de grote klimaatdiversiteit waardoor een breed gamma aan ingrediënten geoogst kan worden, de genereuze staatssubsidies… allemaal factoren die in het voordeel van China spelen. En als we weten dat er tussen 2021 en 2025 voor 160 miljard euro aan octrooien op bepaalde molecules vervallen en dus openbaar bezit worden, lijkt er nog niet meteen een einde aan de Chinese overheersing te komen betreffende API’s.
Wat staat er ons dan te doen tegen die dreiging? Hoe brengen we de productie van API’s terug naar Europa, zonder tegelijk de productiekosten, en dus ook de prijs van geneesmiddelen, de hoogte te zien ingaan? Hoe we het ook draaien of keren, dit zal enorme investeringen met zich meebrengen die enkel op Europees niveau en in samenwerking met de big pharma gerealiseerd kunnen worden.
Een grote nood aan zeldzame aardmetalen
Zeldzame aardmetalen zitten in een heel andere sector dan de API’s, maar zijn wel van vitaal belang voor de economische gezondheid van een land. Ze worden gebruikt bij de productie van glasvezel, zonnepanelen, windturbines, magneten, elektrische batterijen, computers en smartphones. Kortom, heel wat technologische producten die nodig zijn voor de energietransitie doen een beroep op deze materialen. Ook de legerindustrie is een grote afnemer. Voor de bouw van een F-35 is er bijvoorbeeld 417 kg aan zeldzame aardmetalen nodig.
En ook hier is het grootste deel van die hulpbronnen in handen van de Chinezen. Ze bezitten 66% van alle metalen, mineralen en grondstoffen die als “kritiek” beschouwd worden. Europa importeert 98% van zijn zeldzame metalen uit China. En het land heeft niet alleen een quasi-monopolie op de ontginning van die zeldzame aardmetalen, het domineert ook het raffinageproces.
Daarnaast is Europa ook van andere landen afhankelijk inzake de import van grondstoffen: Zuid-Afrika voor iridium, platina en rhodium; Chili en Australië voor lithium; Turkije voor boraat en antimoon; en de Democratische Republiek Congo voor kobalt. Toch is het vooral China dat ons voor problemen kan stellen. Het kan deze onmisbare materialen als hefboom gebruiken om geopolitiek punten te scoren en het zou ook de kraan kunnen dichtdraaien mocht er zich een ernstig conflict voordoen.
In 2019 kregen we daar al een voorsmaakje van. Toen de door Trump gestarte invoertaksenoorlog in alle hevigheid woedde, bracht de Chinese president Xi Jinping ostentatief een bezoekje aan een raffinagefabriek voor zeldzame aardmetalen. Kwestie van even aan Washington te signaleren dat China over een veel straffer afschrikmiddel beschikt dan verhoogde douaneheffingen. Meer recent heeft het ministerie voor Industrie en Informatietechnologie de regels verstrengd betreffende de export van zeldzame Chinese aardmetalen. Dit was hoogstwaarschijnlijk een antwoord op het feit dat Washington tegen de verkoop van gevoelige apparatuur aan China was, meer bepaald hoogtechnologische chips.
Ook in Europa wordt men zich bewust van de gevaren en begint men na te denken over hoe men die afhankelijkheid kan inperken. In oktober 2020 huldigde Europees Commissaris voor de Interne Markt Thierry Breton de Europese Grondstoffenalliantie in, een industrieel initiatief om Europa autonoom te maken op het vlak van kritieke grondstoffen. Eerste doelstelling van de EU: vanaf 2025 zelfvoorzienend zijn inzake de ontginning en de transformatie van lithium, een essentiële component voor elektrische batterijen. Er wordt verwacht dat de nood aan lithium tegen 2030 achttien keer hoger dan nu zal liggen.
Het tekort aan medisch materiaal tijdens de pandemie zette Europa aan tot een gewetensonderzoek. Het wil in de toekomst meer kunnen uitgaan van de eigen kracht en weerbaarder worden. Er zijn meerdere strategieën voorhanden om die afhankelijkheid af te bouwen. De bevoorradingsketen diversifiëren. Bepaalde activiteiten weer op Europese bodem uitvoeren. De strategische stocks vergroten. Investeren in de ontwikkeling van nieuwe of alternatieve industrieën. De krachten van de openbare en privésector bundelen. Op Europese schaal werken. Allianties afsluiten met landen die gemeenschappelijke geopolitieke belangen hebben. En dan is er nog enkel de politieke wil nodig om dit tot een goed einde te brengen.