Staan we opnieuw aan de vooravond van 1914?

De geschiedenis leert geen lessen, maar soms dringen de parallelen zich wel erg benauwend op. Neem bijvoorbeeld de snel verslechterende relaties tussen de huidige twee supermachten en vergelijk die met de strijd om de wereldhegemonie aan het begin van de vorige eeuw. Die leidde tot de beëindiging van de eerste golf van globalisering en mondde uit in de 1ste Wereldoorlog. Als we kijken naar de huidige machtsstrijd dan lijkt de afbraak van de 2de golf van globalisering nog slechts een kwestie van tijd.

Hoe zag de wereld ruim honderd jaar geleden eruit? Aan het begin van de was het Verenigd Koninkrijk de dominante speler in de wereld. Brittannia rules the waves. De macht was echter tanende en nieuwe spelers maakten zich op om de Britste (economische) dominantie te doorbreken. De ambitieuze spelers waren de VS, Rusland en Duitsland, waarbij het VK vooral vreesde voor Duitsland omwille van diens regionale nabijheid.

De rivaliteit tussen beide Europese grootmachten vond plaats tegen een achtergrond van economische globalisering en snelle technologische innovaties. Hetzelfde proces speelt zich vandaag voor onze ogen af. Een andere parallel is, dat ook nu een autocratische staat met protectionistische economische opvattingen een democratie met principes van vrijhandel uitdaagt. Zowel toen als nu gaat het om staten die economisch en anderszins nauw verweven zijn, die elkaar met tarievenoorlogen dreigen, die elkaars technologie willen stelen en die financiële macht willen uitoefenen.

Panta rhei kai ouden menei, alles verandert en niets blijft hetzelfde. Dat geldt ook voor hegemonieën. Zoals indertijd Duitsland geen genoegen nam met een plaats op het tweede plan, zo doet China dat vandaag de dag. Trouwens, de VS waren dat indertijd evenmin van plan. Minister van Financiën Alexander Hamilton (1989 – 1795) verdedigde het beleid van protectionisme met het argument dat dit de enige, verstandige manier om de beginnende industrialisatie een kans te geven. Tezelfdertijd betoonde het VK zich een warm voorstander van vrijhandel. Begrijpelijk, want er was in die jaren nog geen serieuze concurrent te bekennen. Dat zou nog ruim een eeuw duren. Om zijn dominante positie te verdedigen probeerde het VK zijn intellectueel eigendom te beschermen, terwijl de VS zijn stinkende best deed om dat te stelen. Vandaag de dag beschuldigt de VS China ervan het intellectueel eigendom te stelen. Wat is er nieuw onder de zon?

We weten allemaal hoe het conflict tussen het VK en Duitsland is afgelopen. De twee hebben elkaar bekampt in twee wereldoorlogen die Europa in een ruïne veranderde en de wereldeconomie nagenoeg onherstelbare schade toebracht. Het waren uiteindelijk de Verenigde Staten die orde op zaken stelde en na 1945 vrede met wisselend succes afdwong. Het duurde echter tot aan het begin van de 21ste eeuw voordat het proces van globalisering weer het niveau van dat van het begin van de 20ste eeuw had bereikt om vervolgens economisch verder te integreren.

De financiële crisis en de rivaliteit tussen China en de VS lijken echter deze tweede golf van globalisering een halt toe te roepen. De pandemie brengt landen ertoe even alleen aan zichzelf te denken en om een meer autarkisch beleid te ontwikkelen. Dat is zeer zeker te begrijpen als het om producten en diensten voor de gezondheid van de burger gaat. En passant worden ook nog andere wereldomspannende supply chains afgebroken. Het coronavirus kan zodoende weleens een omslagpunt in de geschiedenis worden. In 2008 waren al de eerste zaadjes voor deglobalisering gezaaid en het coronavirus heeft het groeiproces versneld en verstevigd. Het lijkt daarmee niet onwaarschijnlijk dat de wereld na de pandemie minder open zal zijn en minder gericht op samenwerking.

Of we daar zo blij mee mogen zijn is uiterst twijfelachtig. Blind nationalisme en streven naar grandeur hebben nog nooit een voor iedereen aanvaardbare balance of power gezorgd. Het tegendeel is waar. De rampen van de eerste helft van de 20ste eeuw waren nodig om de wereld te overtuigen van het nut van geïnstitutionaliseerde samenwerking. Het is een populist als president Trump die de bijl zet aan de wortel van die instituties. Daarmee bevordert hij de krakkemikkigheid van het internationale bestel.
In de 1ste helft van de 20ste mondde de strijd om de mondiale macht uit in alles vernietigende oorlogen. Het is daarmee niet gezegd dat dit ook nu het geval zal zijn. Wel moeten we vaststellen, dat er op dit moment evenals toen er weinig of geen politici zijn die bereid en in staat zijn om verder te kijken dan de grenzen van het eigen land. Dat stelt niet gerust in deze onzekere tijden.

Cor Wijtvliet