Balans risico’s en weerbaarheid pensioenfonds nodig

Het vermogen om financiële tegenvallers op te vangen, verschilt sterk tussen pensioenfondsen. De financiële positie van een fonds speelt daarin een belangrijke rol, net als de verhouding tussen het aantal actieve deelnemers en het aantal gepensioneerden. Het is belangrijk dat het beleggingsbeleid van een pensioenfonds in balans is met de risicodraagkracht die volgt uit de specifieke kenmerken van het fonds.

De capaciteit van pensioenfondsen om financiële tegenvallers op te vangen zonder de nominale pensioenrechten te verlagen is afhankelijk van verschillende factoren. Ten eerste is er de vermogensbuffer waar een pensioenfonds op kan interen voordat een tekortsituatie ontstaat. Deze buffer is essentieel om de nominale pensioentoezeggingen met een grote mate van zekerheid waar te kunnen maken en heeft tijdens de financiële crisis zijn nut bewezen. Per eind juni 2011 is de gemiddelde dekkingsgraad van de totale pensioensector 111%. Dit komt overeenkomst met een vermogensbuffer van 11%. De buffers zijn daarmee voor de sector als geheel nog niet terug op het gewenste niveau.

Ten tweede is de kracht van het premiestuur van belang. Dit geeft aan hoeveel een pensioenfonds nog kan bijsturen door aanpassing van de pensioenpremie. Een jong pensioenfonds met veel actieve deelnemers en weinig gepensioneerden heeft een sterk premiestuur en kan dus grotere schokken opvangen door een tijdelijke herstelpremie te heffen. Voor de pensioensector als geheel is de kracht van het premiestuur beperkt. Een gemiddeld fonds [1] kan een beperkte schok van 5% van de technische voorzieningen niet meer snel te boven komen door premieaanpassingen; in dat geval zou bijvoorbeeld 3 jaar lang een herstelpremie van 9% van de pensioengrondslag nodig zijn.

Onderstaande grafiek schetst voor een grote groep pensioenfondsen de kracht van het premiestuur en de dekkingsgraad, een maatstaf voor de vermogensbuffer. Hieruit blijken grote verschillen in de weerbaarheid van pensioenfondsen. Fondsen linksonder in de grafiek zijn kwetsbaar en hebben zowel een dekkingstekort als een relatief zwak premiestuur. Zij kunnen nieuwe schokken niet opvangen met vermogensbuffers en ook niet met eventuele premieverhogingen. Fondsen in dat kwadrant zitten dus in een lastige positie en dat kan aanleiding zijn om de financiële opzet opnieuw tegen het licht te houden of met sociale partners te overleggen over de uit te voeren pensioenregeling.

Grafiek 1: Dekkingsgraad en kracht premiestuur



Voetnoot: Pensioenfondsen gebruiken verschillende manieren op de premie vast te stellen. De grafiek geeft alleen de fondsen weer die de premie bepalen als percentage van de pensioengrondslag. Voor deze fondsen is de kracht van het premiestuur per eind 2010 berekend als het aantal procentpunten waarmee de dekkingsgraad kan herstellen door een driejarige herstelpremie van 5% van de pensioengrondslag. De 50 grootste pensioenfondsen zijn afgebeeld met grotere rondjes.

Ten derde is de weerbaarheid van een pensioenfonds afhankelijk van de looptijd van de pensioenverplichtingen. Een jong pensioenfonds met een relatief lange looptijd van de verplichtingen heeft een langere tijdshorizon om te kunnen herstellen van tegenvallende rendementen door het beperken van de indexatie. Dit kan een reden zijn om risicovoller te beleggen. Voor de sector als geheel is de gemiddelde looptijd van de verplichtingen ongeveer 17 jaar. Door de veranderende leeftijdsopbouw van pensioenfondsen zal de gemiddelde tijdshorizon op termijn korter worden.

De looptijd van de verplichtingen hangt vaak samen met kracht van het premiestuur. Veel jonge fondsen hebben zowel een sterk premiestuur als relatief langlopende verplichtingen, waardoor zij veel herstelmogelijkheden hebben. Voor oude fondsen geldt precies het omgekeerde. Deze samenhang geldt echter niet voor alle fondsen. Zo zijn er ook jonge fondsen met veel deelnemers die geen pensioen meer opbouwen omdat zij niet meer bij de bijbehorende onderneming in dienst zijn, bijvoorbeeld in de uitzendbranche. Dergelijke pensioenfondsen hebben een beperkt premiestuur maar wel relatief langlopende verplichtingen. Het omgekeerde komt ook voor. Daarbij gaat het om fondsen met veel oude actieve deelnemers maar weinig gepensioneerden.

Onderstaande grafiek geeft de relatie tussen de looptijd van de verplichtingen en het beleggingsrisico van pensioenfondsen. De grafiek laat zien dat fondsen met een kortere horizon gemiddeld minder beleggingsrisico nemen. Wel zijn er grote verschillen tussen fondsen met een vergelijkbare looptijd van de verplichtingen. Sommige fondsen met relatief kortlopende verplichtingen kunnen toch aanzienlijke tegenvallers opvangen doordat zij over zeer ruime vermogensbuffers beschikken of een sponsor hebben met een bijstortingsverplichting. In andere gevallen kan een hoog beleggingsrisico bij een korte tijdshorizon een indicatie zijn dat de risico’s niet in balans zijn met de weerbaarheid van een pensioenfonds. Het blijft daarom belangrijk dat pensioenfondsen hun beleggingsbeleid afstemmen op de specifieke kenmerken van het fonds. Dit is de verantwoordelijkheid van het pensioenfondsbestuur.

Grafiek 2: Beleggingsrisico en looptijd verplichtingen


Voetnoot: De looptijd van de verplichtingen wordt weergegeven door de modified duration van de technische voorzieningen voor risico fonds per eind 2010. Het strategische beleggingsrisico wordt weergegeven door het vereist eigen vermogen in de evenwichtssituatie als percentage van de technische voorzieningen voor risico fonds per eind 2010; deze maat is onderling vergelijkbaar tussen pensioenfondsen. De 50 grootste pensioenfondsen zijn afgebeeld met grotere rondjes.

[1] Gemiddelde van alle fondsen die de premie bepalen als percentage van de pensioengrondslag, gewogen naar technische voorzieningen voor risico fonds. Deze fondsen vormen ongeveer 80% van de pensioensector.