Mooie liedjes duren nooit lang, ook niet op economisch vlak. Het derde kwartaal van 2018 gaf een duidelijke verslechtering van het economisch plaatje in de eurozone te zien. Het Bruto Binnenlands Product (BBP) groeide in het voorbije kwartaal slechts met 0,20%, zodat er sprake was van een duidelijke terugval ten opzichte van de periode voordien. De 3 belangrijkste economieën van de eurozone kregen bovendien met serieuze tegenwind af te rekenen. Daarnaast werden ook de prognoses voor volgend jaar naar beneden herzien. Wat dus niet veel goeds belooft voor de toekomst.
Opvallend was met name dat de economische groei in Duitsland, toch nog altijd de motor van de Europese economie, op een brutale manier tot stilstand kwam. Het Duitse BBP kromp in de verslagperiode met 0,20%, terwijl in het eerste en het tweede kwartaal van dit jaar nog een groei met respectievelijk 0,50% en 0,40% werd opgetekend. Uiteraard was er een duidelijke reden voor de krimp. Het Duitse Nationaal Bureau voor de Statistiek maakte melding van een groeivertraging als gevolg van een mindere gang van zaken in de autosector. En daar waren de handelsoorlogen niet vreemd aan. De export van Duitse wagens viel in het derde kwartaal terug als gevolg van het minder gunstig handelsklimaat. Maar anderzijds werd de Duitse economie nog steeds ondersteund door de binnenlandse consumptie.
In de andere Europese landen waren de cijfers van uiteenlopende kwaliteit. In Frankrijk was er sprake van een groei van het BBP met 0,40%, dit nadat de kwartalen voordien van mindere kwaliteit waren. In het eerste en het tweede kwartaal groeide het Frans BBP telkens maar met 0,20%. In Italië werd pas op de plaats gemaakt, de economie van dit Zuid-Europese land groeide niet maar kromp ook niet. Het uiteindelijke plaatje was niet zo positief, verschillende organisaties voelden zich genoodzaakt om hun prognoses voor de economische groei in de eurozone naar beneden aan te passen. Dat was met name het geval met de Europese Centrale Bank (ECB), het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Algemeen wordt nu verwacht dat de economie in de eurozone dit jaar slechts met 2% zal groeien, terwijl voor volgend jaar een groei met 1,80% in het vooruitzicht wordt gesteld. Maar het is zelfs niet zeker of deze verzwakte prognoses gerealiseerd kunnen worden, want de economische barometer verslechtert in snel tempo. De recent gepubliceerde macro-economische indicatoren spreken in dat verband boekdelen. Zo is de index die het vertrouwen van de inkoopmanagers uit de verwerkende industrie uitdrukt zowel in Duitsland als in Frankrijk duidelijk verzwakt. Hetzelfde geldt trouwens voor dezelfde index in de dienstensector. Dat belooft niet veel goeds voor het thans lopende vierde kwartaal, maar ook niet voor het nieuwe jaar.
Ook de Amerikaanse economie laat steken vallen: de groei vertraagt
Maar niet alleen de eurozone heeft redenen om zich economische kopzorgen te maken. De Amerikaanse economie, die tot dusver als de locomotief van de wereldeconomie werd beschouwd, lijkt op haar beurt eveneens over het hoogtepunt heen te zijn. Ook daar is de groei aan het vertragen.
Het terugverdieneffect van de door de regering Trump aangekondigde belastingverlagingen begint beetje bij beetje te verdwijnen. Bovendien was de Amerikaanse economie misschien een beetje te hard van stapel gelopen. 2018 kondigt zich weliswaar nog steeds aan als het beste jaar sinds 2005, maar de vooruitzichten voor 2019 zien er een stuk minder veelbelovend uit. In het tweede kwartaal draaide de economie in de Verenigde Staten nog op alle cylinders, met een stijging van het BBP met 4,20%. Dat hoge tempo zal echter niet volgehouden kunnen worden. De grote zakenbank Goldman Sachs (NYSE:GS) houdt rekening met een groei van nog 2,50% in het eerste kwartaal van 2019. Vervolgens zou die groei verder vertragen tot 2,20% in het tweede kwartaal, 1,80% in het derde kwartaal en tenslotte 1,60% in het vierde kwartaal.
Er zijn verschillende signalen die er op wijzen dat de Amerikaanse economie inderdaad aan het vertragen is. Sinds enkele maanden is de vastgoedmarkt bijvoorbeeld aan het verzwakken, nadat al geruime tijd duidelijk was geworden dat deze een piek had bereikt. De meeste economen zijn van mening dat het ergste nog moet komen, er wordt zelfs opnieuw open en bloot over een op komst zijnde recessie gesproken. Die zou ergens in het tweede kwartaal van 2020 kunnen beginnen.
De forse groei van de Amerikaanse economie, sommigen durven in dat verband zelfs het woord ‘boom’ gebruiken, was grotendeels te danken aan een enorme stijging van de binnenlandse consumptie. Die werd echter aangezwengeld door kunstmatige factoren, namelijk lage rentevoeten in combinatie met belastingverlagingen. President Donald Trump heeft de consument in de watten gelegd en hij weet verdomd goed genoeg waarom hij dat heeft gedaan. Het belang van de binnenlandse consumptie op het Amerikaans BBP kan bezwaarlijk onderschat worden, Joe Sixpack (of de modale Amerikaanse consument) is nog steeds goed voor 2/3de van de Amerikaanse economie.
Ook de bedrijven in de VS hebben uiteraard vol overgave gebruikt gemaakt van het fiscaal manna dat hun ter beschikking werd gesteld. Zij hebben dankbaar gebruik gemaakt van de lage rente en de belastingverlagingen om eigen aandelen in te kopen en om royale dividenden beschikbaar te stellen voor de aandeelhouders. Maar elke dollar kan maar 1x keer uitgegeven worden. De managers van de grote bedrijven hebben er de voorkeur aan gegeven om de aandeelhouders te belonen, maar vergaten om nieuwe investeringen in de productie te doen. Die investeringen zijn ondanks een gunstige voedingsbodem niet gegroeid aan het tempo waaraan ze hadden kunnen groeien. In de loop van het derde kwartaal zijn ze zelfs gestagneerd. In de bestuurskamers van de bedrijven werd blijkbaar geoordeeld dat hoewel de beschikbare infrastructuur (machines !) op volle toeren draaiden er toch geen noodzaak aan extra investeringen was.
En dan is er nog een andere onweerswolk aan de horizon opgedoken. De Amerikaanse centrale bank heeft in de voorbije maanden haar basisrente in gestadig tempo blijven optrekken. Sinds december 2015 werd de benchmark de rente op de fed funds al 8x verhoogd. Die basisrente bevindt zich momenteel in een vork tussen 2% en 2,25%. Behoudens onverwachte omstandigheden zou de FED haar basisrente in december nog 1x optrekken, waarna volgend jaar 4 renteverhogingen met telkens een kwart procent in de pijplijn zitten. Daardaar zou de rente op de fed funds eind 2019 in een vork van 3,25% tot 3,50% gesitueerd moeten worden.
De rentepolitiek van de FED stuit echter op het protest van president Donald Trump, die stelt dat door het te snel optrekken van de rente inderdaad de economische groei wordt afgezwakt. De FED heeft bij monde van gouverneur Jerome Powell echter een ander objectief voor ogen, namelijk het in toom houden van de inflatie. Powell en zijn team willen voorkomen dat de Amerikaanse economie oververhit raakt en zodoende de inflatie vrij spel geeft. Volgens sommige economen overdrijft Powell op dat vlak. Hij zou door de huidige rentepolitiek inderdaad de economie doen afkoelen, maar dan in sterkere mate dan gewenst. Door de vleugels van de economie te knippen, zou de FED het recessiegevaar in de hand werken. Wanneer de wereldeconomie vertraagt, zou de FED gedwongen kunnen worden om de renteverhogingen terug te fluiten. Of met andere woorden: om de rente opnieuw te verlagen.
Wanneer we naar het Midden-Oosten kijken, kunnen we alleen maar vaststellen dat ook de Japanse economie het maar magertjes doet. Het BBP is in het land van de rijzende zon in het derde kwartaal met 0,30% gekrompen. In het kwartaal voordien werd een gelijkaardige krimp opgetekend, dat terwijl het tweede kwartaal nog een groei van het BBP met 0,80% te zien gaf. Dan is er ook nog China, dat op zijn beurt met problemen wordt geconfronteerd. De groei van het Chinese BBP zal naar alle waarschijnlijkheid niet de verhoopte 6,50% bereiken, het land zal met minder tevreden moeten zijn. De oorzaak moet op de eerste plaats gezocht worden bij de handelsoorlogen, maar ook bij de kredietbeperkingen die aan de Chinese banken opgelegd werden. Van China moet dus niet meteen worden verwacht dat het de wereldeconomie een extra stroomstoot zal geven. Tenslotte is er ook nog India, waar de economie wel blijk geeft van een sterk dynamisme.
Verenigde Staten – China: de strijd is nog niet beslist
2019 zal dus op economisch vlak geen hoogvlieger worden, zo staat in de sterren geschreven. De afgelopen weken is dat besef ook doorgedrongen op de beurzen, die flinke klappen hebben gekregen vooruitlopend op een economische groeivertraging. De oorzaken van de wereldwijde groeivertraging zijn talrijk. Bij de “usual suspects” moet op de eerste plaats verwezen worden naar de handelsoorlogen tussen de VS en China. Deze kaderen in een breder geheel, namelijk dat van een toenemend Amerikaans protectionisme. Dat protectionisme verzuurt vanzelfsprekend het economisch sentiment. De beleggers zijn allesbehalve tuk op de huidige onzekerheid, waarbij de Amerikaanse president Donald Trump ook nog eens als een ongeleid projectiel te keer gaat. De beslissingen van Trump zijn op zijn zachtst gezeg onvoorspelbaar. Dat aan het hoofd van het machtigste land van de wereld een dergelijk figuur staat, is vanzelfsprekend geen stabiliserende factor.
Op 1 december is er een ontmoeting gepland tussen Trump en de Chinese premier Xi Jingping in Buenos Aires, waar op dat moment de meeting van G20 zal plaatsvinden. De agressieve voorstellen die vice-president Mike Pence deed naar aanleiding van de laatste topontmoeting van de APEC laten in verband met het onderhoud tussen beide leiders niet veel goeds vermoeden. Pence ging er bij wijze van spreken prat op dat zijn land al voor 250 miljoen dollar heffingen had opgelegd op de import van Chinese goederen en dat bedrag nog kon verdubbeld worden. Een bedreiging die in ieder geval aan duidelijkheid niets te wensen overliet ! Pence voegde er nog aan toe dat de landen die beroep deden op Chinese hulp niet op cadeautjes moesten rekenen. Hij stelde onomwonden dat die hulp met het nodige wantrouwen moest bekeken worden. De landen die door China geholpen worden, worden bedolven onder de schulden, onder dwang gezet, gecorrumpeerd en bedreigd in hun vrijheid. Een dergelijke waarschuwing aan het adres van China kon niet zonder gevolgen blijven. In pure koudeoorlogssfeer antwoordde Xi Jinping dat de pogingen om barrières tussen landen op te werpen en door de economische relaties tussen deze landen te verzuren tot mislukken gedoemd zijn. Dit soort optreden is volgens Xi Jinping strijdig met de economische wetten. Het betreft in zijn ogen denken op korte termijn dat echter grote nadelige gevolgen op langere termijn kan hebben.
Uit een recent rapport van de Amerikaanse handelsvertegenwoordiger zou blijken dat China zijn oneerlijke handelspraktijken (gedwongen overdracht van technologie, diefstal van intellectuele eigendom, cyberspionnage, binnendringen met slechte bedoelingen in de netwerken van de Amerikaanse telecombedrijven) enzovoort niet heeft stopgezet. Integendeel zelfs, het gedrag van de Chinezen zou nog verergerd zijn. De publicatie van dit rapport enkele dagen alvorens de ontmoeting van Trump met Xi Jinping zal plaatsvinden, zal zeker niet toevallig zijn geweest. Het moet als een duidelijke waarschuwing aan het adres van de Chinezen begrepen woren.
Tegen die achtergrond is de kans eerder klein dat dat Robert Lighthizer, de weinig flexibele onderhandelaar namens de VS wat betreft handelszaken, en zijn Chinese collega een compromis zullen bereiken. Volgens de Amerikaanse zakenbank Morgan Stanley (NYSE:MS) zal zo een akkoord pas bereikt kunnen worden nadat de invoerrechten opnieuw opgetrokken zijn. Grote concurrent Goldman Sachs is minder pessimistisch, het team economen van deze bank rekent op een adempauze in de tarievenoorlog zodat de onderhandelingen verdergezet kunnen worden.
Brexit, Italië, buitenlandse handel: aan problemen in Europa geen probleem
Europa, en dan op de eerste plaats de export van Europese auto’s naar de Verenigde Staten, wordt eveneens in het vizier genomen door president Trump. In juli laatstleden tekenden Donald Trump en Jean-Claude Juncker een wapenstilstand die op het eerste gezicht veelbelovend leek. Met de nadruk uiteraard op ‘leek’. Het valt niet te verwachten dat er opnieuw goed nieuws op komst zal zijn. En het uitblijven daarvan is dan weer geen goed nieuws voor de Europese economie op een moment dat die het al moeilijk genoeg heeft.
Afgelopen zondag bereikten de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk eindelijk een akkoord over de Brexit. Dat is uiteraard goed nieuws, want de deal kwam slechts na maandenlang moeizaam onderhandelen tot stand. Hij heeft dus bloed, zweet en tranen gekost. Maar om te juichen is het nog wat vroeg, want de overeenkomst moet nog door het Brits parlement goedgekeurd worden. Volgens de laatste ramingen zou Theresa May de steun nodig hebben van 80 afgevaardigden van de Labourpartij. De stemmen uit de oppositie zouden het wegvallen van de tegenstemmers uit eigen kamp moeten compenseren. Vooral de vrees voor chaos zou de belangrijkste factor zijn die de weegschaal kan doen overslaan in de richting van de pro-stemmen. Het is namelijk helemaal niet zeker dat de Europese Unie bereid zal zijn om opnieuw te komen onderhandelen in geval het akkoord wordt afgewezen. Voor veel Europeanen is de maat namelijk vol, het circus heeft lang genoeg geduurd.
Er is nog een onzekere factor en dan hebben we het uiteraard over Italië. Dit land is zonder overdrijving de achilleshiel van de hele eurozone. Na het afwijzen van de Italiaanse begroting (die uitging van een tekort van 2,40% van het BBP) is de Europese Commissie een procedure opgestart die tot sancties zou moeten leiden. In principe kan Italië een boete ter hoogte van 0,20% van het eigen BBP opgelegd worden.
De discussies over de Italiaanse begroting hebben er toe geleid dat Pierre Moscovici, de Europese commissaris voor Economische Zaken en Matteo Salvini, de flamboyante leider van de extreemrechtse Liga, weer op ramkoers zitten. Salvini kreeg met een vernietigende opmerking de lachers op zijn hand: “ Is de brief van de Europese Unie al aangekomen ? Ik verwacht er ook nog eentje van de Kerstman”. Dit kon Moscovici zich niet laten zeggen en zijn antwoord loog er dan ook niet om “ We werken in het kader van regels en dat is heel anders dan de manier waarop tapijthandelaren werken”. Wat Salvini weer een scherp antwoord uitlokte: “ Het Italiaans volk is geen volk van tapijthandelaren of bedelaars. Moscovici blijft de Italianen beledigen, maar hij vergeet daarbij dat zijn wedde ook door de Italianen wordt betaald ”. Met zulke uitspraken is ambiance verzekerd !
Zaterdag hebben een aantal hoofdrolspelers van het drama, namelijk regeringsleider Giuseppe Conte en zijn minister van Financiën Giovanni Tria van de ene kant en Jean-Claude Juncker van de andere kant elkaar ontmoet, in een poging om het dreigend conflict op te lossen. Mogelijk zullen de Italianen gedwongen worden om deze week hun voorstellen wat betreft de begroting terug te draaien. BTP Italia, de organisatie belast met het beheer van de staatsschulden, ontving verschillende vragen van zowel particuliere als institutionele beleggers in verband met het al dan niet geïndexeerd zijn van de Italiaanse staatsobligaties. De royale premie die de Italiaanse staat bood op haar beleggers, kon de beleggers niet overtuigen. Dat is weinig veelbelovend voor Rome. De regering aldaar wil namelijk de publieke uitgaven verhogen op een moment dat haar obligaties niet langer worden ingekocht in het kader van het Quantative Easing programma van de ECB. Het hoeft geen betoog dat de Italianen hun geld ergens vandaan moeten halen ! De vraag is alleen van waar.
Defensieve strategie is aangewezen
Laten we even kort samenvatten. De globale groei zal volgend jaar vertragen. De Amerikaanse economie, die geruime tijd gedraaid heeft onder de EPO-doping van de belastingverlaging, zal aan een meerder matig tempo gaan groeien. De handelsoorlogen tussen de VS en China zijn zeker nog niet afgelopen en ook de Europese economie moet een toontje lager zingen. Vooruitlopend op deze klimaatswijziging zijn de financiële markten eveneens een toontje lager gaan zingen. De economie in de belangrijkste landen van de eurozone stagneert en de Japanse doet hetzelfde. Tegen die achtergrond lijkt een defensieve strategie momenteel aangewezen.